«Видение» Диадоха, епископа Фотикийского в Эпире

Греческий текст небольшой статьи, входящей в состав разных редакций древне-славянской толковой Кормчей: «По вопросам и по ответам бесед св. Диадоха откровение»¹, до сих пор указан² только в Bodl. Canonic. 15 chart. XV saec. л. 168–174 и в Bodl. Barocc. 69 chart. XIV saec.; оказывается, что он есть еще в четырех списках: Vatic. 1167³ XIII в. л. 18b–22b, Vatic. Barberin. 515 (прежн. V11) 1244 г. л. 120a–126b, Vatic. 402 1383 г.⁴ л. 178a–183b и Моск. Синод. Библ. 492 (434 по Владим.; t. II, XLVUI qu. по Matthaei) XVI в. л. 371b– 379b. В основу моего издания кладу Vatic. 1167, а варианты беру из Barberin. 515 (=В) и Моск. Син. Библ. 492 (= М); вставки из В и М заключены в [], мои добавления – в <>⁵.

[Ὅρασις τοῦ ἁγίου⁶ Διαδόχου ἐπισκόπου Φωτικῆς τῆς Ἠπείρου⁷]⁸.

α΄. Ἐρώτησις. Τὶ δὴ τοσοῦτον τὴν ἔρημον ἐθαύμασας, εἰπὲ μοι δέομαὶ σου, νύκτωρ ἠρεμούσης μου τῆς ψυχῆς ἠρώτουν ὡσανεὶ παρόντα τὸν σοφὸν Ἰωάννην. ὦ πολύφημε και μήτηρ ἐκκλησία⁹, τὶ περὶ τὸ ἄγριον ἐκεῖνο καὶ ἀνεπιμέλητον οὕτω θερμῶς, πάλιν ἔλεγον, διέκεισο πρόσωπον¹⁰; ἤ τὶ τὴν ἀνθρωπίνας ἀκοὰς θέρπουσαν¹¹ βοὴν ἀψύχῳ¹² οὕτως¹³ [ἡδέως] ἐβόας¹⁴ ἐν ἐρήμῳ; χαὐτὸς δὲ [μᾶλλον] ώς αὐτός¹⁵ μοι παρεισελϑὼν διελέχϑη λόγοις.

Ἀπόκρισις. Καὶ πῶς, ἔφη, σοι λαλῆσαι δυνήσομαι, ὁ ἔξω που ὢν τοῦ φϑαρτοῦ αἰῶνος τῷ τέως ἐν αὐτῷ ἒως [ὅτε] ὁ ϑεὁς ϑέλει¹⁶ ἐνδιάγοντι, φίλε;

β΄. Ἐρώτησις. Δυνήσῃ¹⁷, ἔφην¹⁸, ϑαυμάσιε, τὸν¹⁹ ἔρωτά²⁰ σου τῆς σοφίας εἰ ϑελήσεις ὀφϑῆναί μοι ἐν ἐρωτήσεσι λόγων. καὶ²¹ εἰ βούλει, συντεύξομαι²² εἰς αὐτὸ²³ φϑάσας τὸ χωρίον τῶν λόγων²⁴, ἵνα σὐ μὲν διδάξης, ἐγὼ δέ μάϑω. τίνος δὲ²⁵ χάριν ἔτριψας οὕτως τοῖς λόγοις καὶ τῷ βίῳ τὴν ἐρημίαν, ἀνδρεῖε²⁶, πόλιν²⁷ ἀρετῶν ἐκεῖσε συστησάμενος;

Ἀπόκρισις. Βίου²⁸ μέν, ἔφη, xαϑαρότητος²⁹ ἴχνος, ἐρημίας ὀσμή, πολιτικῶν δὲ ἠϑῶν³⁰ ἀπαλλαγὴ³¹ ἡ³² τῆς³³ ἐκεῖσε³⁴ σιωπῆς³⁵ εὔσχημος³⁶ ϑυμηδία³⁷ καί διὰ τοῦτο τὴν ζάλην τῶν άνϑρωπίνων ἐκεῖσε διαλύων λογισμῶν τῇ δυνάμει τῆς ὲπιμονῆς³⁸ ἐπετέλουν³⁹ ἐν πνεύματι, τὀ ῥῆμα περιμένων ἤσ[περ] ἐμνήσϑης βοῆς.

γ΄. Ἐρώτησις. Καλῶς, τί οὖν [δὴ] τὸ σχῆμα τῆς βοῆς; τοῦτο γὰρ τέως παρὰ σοῦ μαϑεῖν ἐπείγομαι⁴⁰.

Ἀποκρίσις. Τὴν τοῦ ’Ισραήλ, ἔφη, ὡμίλει⁴¹ κουφότητα. ἐπειδὴ γὰρ ἐκεῖνοι κηρίῳ ὡσπερ[εὶ] ἀγνωμοσύνης⁴² ἐσφράγισαν⁴³ τὰς ἐαυτῶν ἀκοάς, ἀπωϑούμενοι τὸν ἦχον τῆς γνώσεως τοῦ ὑψίστου, τὰ ϑηριώδη ἔϑνη⁴⁴ ἐκ τῶν ἐρήμων τόπων εἰς ἀπάντησιν προσεκαλούμην τῆς αὐτοῦ πίστεως, αἰνίγματι σαφεῖ μορφῶν τὴν ϑεωρίαν.

δ΄, Ἐρώτησις. Καὶ τίς, ἔφην ἐγώ, ὁ τοῦ κηρυττομένου [σοι] σημάνας τὴν δύναμιν;

Ἀπόκρισις. Ῥῆμα, ἔφη, πατρικὸν ἐν πνεύματι ἐνεχϑέν.

ε΄. Ἐρώτησις. Πιστῶς. ἀλλὰ πῶς ὂν⁴⁵ οὐκ ᾔδεις ἐπεγίνωσκες, εἰπέ μοι.

Ἀπόκρισις. Ἐν μορφῇ ὰνϑρώπου κράτος ἑώρων⁴⁶ ϑεῖον.

ς΄. Ἐρώτησις. Ἐγὼ δέ σε καὶ τῆς τόλμης, ἔφην, ἐϑαύμασα, ϑεσπέσιε.

Ἀπόκρισις. Ποίας; ἔφη.

ζ’. Ἐρώτησις. Ὅτι δὴ ἄνϑρωπος ὤν υἱόν ἐβάπτιζες ϑεοῦ.

Ἀπόκρισις. Τῇ ὑπακοῇ, ἔφη, τὴν τόλμαν⁴⁷ ἰασάμην ὑπακοῆς γὰρ οὐδὲν ταπεινότερον.

η΄. Ἐρώτησις. Πάνυ γε ἐκ καρδίας ὂντως συντετριμμένης⁴⁸ ύπακοὴ τίκτεται;

Ἀπόκρισις. Ὀρϑῶς, ἔφη, λέγεις.

θ΄. Ἐρώτησις. Ἐγὼ δὲ πάλιν. πῶς τὴν μακαριότητα, ἔφην, ἐπέγνως τοῦ ὰγίου πνεύματος καἰ ταῦτα⁴⁹ ἐν σχήματι καταπτάντος αὐτοῦ ἐκ τῶν οὐρανῶν ἐπἰ τὸν κύριον; ἐν περιστερᾶς γὰρ αὐτὸ⁵⁰ ἐμαρτύρησας ἐωρακέναι εἴδει⁵¹.

Ἀπόκρισις. Ἄνεμοί⁵² τινες, ἔφη, χαρᾶς τὴν αὐτοῦ προελάμβανον ἄφραστον παρουσίαν καἰ ἡ ἐκ τῶν οὐρανῶν δὲ λοιπὸν ἀπηχηϑεῖσα φωνή, ἥτις ώσανεἰ δακτύλῳ τὸν υἱὸν ὐπεδείκνυεν⁵³ ὐπὸ τοῦ πατρὸς μαρτυρούμενον, σαφῶς ἀπέδειξέ⁵⁴ μοι τῆς περιστερᾶς ἐκείνης τὸ ἄπειρον⁵⁵

ι΄ Ἐρώτησις. Ἱκανῶς. ἄρα δ’, ἔφην, αὐτοῦ⁵⁶ τοῦ πατρὸς ἦν ή ἀπηχηϑεῖσα φωνὴ⁵⁷ ἢ δυνάμεώς τίνος, ἐκ προσώπου τοῦ ϑεοῦ κεκραγυίας;

Ἀπόκρισις. Αὐτοῦ τοῦ πατρός, [ἔφη].

ια΄. Ἐρώτησις. Καὶ πῶς, ἔφην, εἰπέ μοι, αἰσϑητῇ⁵⁸ φωνῇ εἶχε χρήσασϑαι ὁ ἐν ἀσωμάτῳ⁵⁹ ὣν καὶ ἀοράτῳ φύσει;

Ἀπόκρισις. Οὐχ ὡς δί ὀργάνου τινὸς φωνητικοῦ τὸ ϑεῖον, ἔφη, φϑέγγεται⁶⁰, ἀλλ’ ὅτε ϑελήσει τὴν ἑαυτοῦ βούλησιν ἀxουστὴν γενέσϑαι, ώς φωνὴ ἡ βούλησις φϑέγγεται τῷ⁶¹ ὑπὸ τῆς ϑείας νυττομένῳ ἐνεργείας. διὸ οὓς μὲν ϑέλει ἀκοῦσαι, ἀκούουσι, κἂν ὁμοῦ που ὦσιν οἱ ἀκοῦσαι ὀφείλοντες, καἰ οί⁶² μὴ τῆς ἀκοῆς ἐκείνης ἄξιοι ὂντες οὐκ ἀκούουσι⁶³. διόπερ εἰς ἐκεῖνον μόνον τὸν τόπον, ὅπου ἐβαπτίσϑη ὁ κύριος, ἠκούσϑη ἡ φωνή εἰ δὲ μὴ τοῦτο ἦν, πᾶς ἂν ὁ κόσμος ᾔσϑετο τῆς⁶⁴ ὲκ τοσούτου ὕψους φωνῆς ἀπηχηϑείσης, κἂν ἀγγέλου ἦν ἡ φωνή. τοῦτο δὲ ἐκ τοῦ εὐαγγελίου μάλιστα τοῦ κατὰ τὸν ϑεσπέσιον Μάρκον ἔξεστι τῷ ϑέλοντι μανϑάνειν· τῆς γὰρ ἐπί τοῦ ὅρους, ὅτε μετεμορφώϑη ὁ κύριος, ἐνεχϑείσης φωνῆς μεμνημένος λέγει· «καὶ⁶⁵ ἐγένετο νεφέλη ἐτασκιάζουσα αὐτούς, καὶ ἐγένετο⁶⁶ φωνὴ ἐκ τῆς νεφέλης· οὗτος ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, αὐτοῦ ἀκούετε»⁶⁷.

ιβ». Ἐρώτησις. Ὀρϑῶς, ἔφην, ἐδίδαξας. καὶ τὸ⁶⁸ ἐν εἴδει ὦφϑαι τὸ πνεῦμα τό ἅγιον καὶ ζῳοποιὸν⁶⁹ πῶς δεῖ νοεῖν; ἀίδιος γἀρ καὶ ἀμετάβολος⁷⁰, ώς εἶπας. τίς οὖν οἶδεν, οἵα ὐπάρχει ή [ϑεία καὶ] μακαρία φύσις;

Ἀπόκρισις. Καὶ τοῦτο, ἔφη, τῆς ἐπὶ τῇ φωνῇ τοῦ πατρὸς ἐκεῖ ϑαυμάζειν ϑεωρίας· οὐ γὰρ τοῦ πνεύματος ἡ ἀόρατος καὶ ἀμετάβλητος φύσις εἰς τὸ τῆς περιστερᾶς μετεβλήϑη εἶδος, ἵνα οὕτως ώς⁷¹ ἤϑελεν όραϑῇ⁷², άλλ’⁷³ ό τούτου⁷⁴ καταξιωϑεὶς τοῦ κάλλους τοῦτο εἶδεν, έν ὧπερ ὀραϑῆναι ἀνθρώπῳ τὸ ϑεῖον πνεῦμα καταβαῖνον ἐκ τῶν οὐρανῶν ἠϑέλησεν, ὥστε⁷⁵ βουλήσει⁷⁶, ἔφη, ἐδείχϑη τῷ ϑεασαμένῳ τὸ⁷⁷ εἶδος ,οὐ μὴν τὴν ἄρρητον xαὶ ἀπερινόητον φύσιν ἐκείνην⁷⁸ φαίη τις⁷⁹ ἄν εἰς ἐκεῖνο τὸ μέτριον ώς κατὰ συστολὴν σχηματισϑεῖσαν τεϑεωρηκέναι⁸⁰ εἶδος, τοῦτον τοίνυν, ἔφη, τὸν τρόπον ώς ἐν ὁράσει εἴδους εἶδον καὶ οἰ προφῆται τὸν ϑεόν· οὐ γὰρ αὐτὀς εἰς σχῆμα μεταβαλλόμενος αὐτοῖς ἐφαίνετο, ἀλλ’ αὐτοὶ ώς [ἐν] εἴδει δόξης ἑώρων τὸν ἀσχημάτιστον, βουλήσεως αὐτοῖς οὐ φύσεως ἐν εἴδει δεικνυμένης⁸¹· ἡ γὰρ τῆς βουλήσεως ἐνέργεια ώς εἶδος αὐτῆς⁸² ἐν ταῖς ὀπτασίαις δηλαδὴ δόξης ἐφαίνετο διὰ τὸν ἐν εἴδει βουλῆς ἑαυτὸν⁸³ ὃλως⁸⁴ ὀφϑῆναι ϑελήσαντα.

ιγ΄. Ἐρώτησις. Πῶς οὖν ἄρα ὁραϑήσεται, ἔφην, ἐν τῷ ἀφϑάρτῳ αἰῶνι ἀνϑρώποις ϑεός;

Ἀπόκρισις. Ἀφϑαρσία μέν , ἔφη, σώματος ἐγγὺς εἴναι κατά τδν άληϑῆ λόγον ἄνϑρωπον ποιεῖ ϑεοῦ οὕτω δὲ καὶ τότε ὁραϑήσεται ἀνϑρώποις ϑεός, ώς δύναται πάλιν ἄνϑρωπος ἰδεῖν ϑεόν.

ιδ΄. Ἐρώτησις. Οὐκοῦν, πάλιν ἔφην, ἐν σχήματι;

Ἀπόκρισις. Οὔκ, ἔφη, ἀλλ’ ἐν ἀρετῇ δόξης⁸⁵· διὸ οἱ τούτου μέλλοντες⁸⁶ καταξιοῦσϑαι ἐν τῷ φωτὶ μέν ἔσονται διὰ παντός, τοῦ ϑεοῦ τῆς ἀγάπης⁸⁷ ἀεὶ⁸⁸ ἐν δόξῃ ἀπολαύοντες, τοῦ ϑείου δὲ καταλάμποντος αὐτοὺς⁸⁹ φωτός τὴν φύσιν, οἵα τίς ἐστι κατανοῆσαι⁹⁰ μὴ δυνάμενοι ὃν γὰρ τρόπον χωρεῖται ὅπου ϑέλει ϑεὸς ἐν τῷ μένειν ἀχώρητος, οὕτω καὶ ὁρᾶται ἕνϑα ἂν⁹¹ ϑέλη, ἐν τῷ μένειν ἀόρατος.

ιε´. Ἐρώτησις. Τί δὲ δεῖ νομίζειν ἀρετὴν ϑεοῦ;

Ἀπόκρισις. Κάλλος, ἔφη, ἀνείδεον ἐν δόξη μόνῃ γνωριζόμενον.

ις´. Ἐρώτησις. Ἐμοὶ δέ, ἔφην, ἡ δόξα ὥσπερ ὅψις τις ἐξοχωτάτη ἀνϑρωπίνως νοεῖται.

’Απόκρισις. Μὴ οὕτως νόει, ἔφη· τῆς γὰρ ἀύλου ἐκείνης καὶ μακαρίας φύσεως ύπὲρ εἶδος εἶναι τὸ κάλλος⁹² πιστεύεται διὰ πολλὴν καϑαρότητα, ὅϑεν καὶ τὰ μηδέπω ὅντα⁹³ ώς παρόντα μόνος [ώς] ϑεὸς καϑορᾷ⁹⁴· εἰ γὰρ ἐν εἴδει ἦν τινι⁹⁵ ή φύσις ἐκείνη ἡ ἄφραστος, οὐκ ἂν τὰ μηδέπω ὄντα ἐϑεώρει ώς ὄντα.

ιζ΄. Ἐρώτησις. Πῶς λέγεις;

Ἀπόκρισις. Ὄτι τὸ⁹⁶ ἐν εἴδει ὅλως ὄν⁹⁷ τινι οὐδὲν τῶν μελλόντων λέγεσϑαι ἢ γίνεσϑαι προειδέναι δύναται διὰ τὸ ἐν ὅρῳ⁹⁸ αὐτὸ ὅλως ὐπάρχειν⁹⁹ φύσεως, κἂν πᾶσαν αὐτοῦ ὥσπερ ὄψιν ἔχη¹⁰⁰ τὴν φύσιν. διόπερ ό ἡμέτερος νοῦς ὀφϑαλμῷ μέν τινι πλουσίῳ τὰ πάντα περισκοπεῖ, τῶν δέ μελλόντων γίνεσϑαι οὐδὲν εἰδέναι δύναται οὐδὲ¹⁰¹ μετὰ τό χωρισϑῆναι τὴν ψυχὴν τοῦ σώματος, ὅτε ή πᾶσα [αὐτοῦ φύσις]¹⁰²) ὥσπερ ὀφϑαλμός τις εἶναι¹⁰³ πιστεύεται, ὅπερ καὶ περί¹⁰⁴ τῶν οὐρανίων δυνάμεων προσήκει νοεῖν, ού¹⁰⁵ ὄψις ὄντως ἡ πᾶσα φύσης εἶναι λογίζεται¹⁰⁶.

ιη΄. Ἐρώτησις. Τί οὖν ὅτι καὶ αὐτὰς καὶ τὴν ψυχὴν ύπὲρ εἶδος εἶναι λογίζονταί τινες¹⁰⁷;

Ἀπόκρισις. Μακράν, ἔφη, ἐκ εῖνοι ύπονοοῦσι λόγου· δεῖ μὲν¹⁰⁸ γὰρ [τὸ] μήτε ἀγγέλους μήτε [τὴν] ψυχὴν ὁρᾶσϑαι δύνασϑαι, ἀσχημάτιστα αὐτὰ όμολογουμένως¹⁰⁹ δεῖ νοεῖν ζῷα εἶναι¹¹⁰. δεῖ δὲ εἰδέναι, ὅτι ἐν ὄψει τινί εἰσιν καὶ νοὸς κάλλει καὶ ὅρῳ ώς εἶναι τὴν¹¹¹ τῶν νοημάτων εὐπρέπειαν εἶδος αὐτῶν καὶ κάλλος. διὰ τοῦτο ὅτε μὲν καλὰ φρονεῖ ἡ ψυχή, περιλαμπής ἐστιν ὅλη καὶ περίβλεπτος, ὅτε δὲ κακά, ἀφεγγὴς καὶ ἀϑαύμαστος· ὥσπερ γὰρ¹¹² αἱ ὑπὸ τῆς κόρης τοῦ ὀφϑαλμοῦ άρπαζόμεναι σκιαὶ¹¹³ διὰ τήν πολλὴν αὐτῆς καὶ¹¹⁴ ὀξείαν¹¹⁵ τρανότητα, ἥντινα¹¹⁶ αἴσϑησιν δεῖ λέγειν τῆς ὀπτικῆς δυνάμεως (πρέπον γὰρ καὶ ἐκφαινομένου ὑποδείγματος τό ἀφανὲς τοῦτο ώς δυνατόν ὁμιλεῖσϑαι ϑεώρημα), ὥσπερ εἴδη¹¹⁷ τῆς αὐτοῦ φαίνεται¹¹⁸ ἐνεργείας, οὕτω δὴ¹¹⁹ καὶ ὅπερ ἂν ἐκ τῆς αὐτοῦ¹²⁰ άρπάσῃ ἐπιϑυμίας ό νοῦς, ἐνϑύμημα τοῦτο ὥσπερ εἶδος γίνεται τῆς ένεργείας τῆς ψυχῆς, ὅπερ ἐστὶν αὐτῆς διὰ πολλὴν λεπτότητα· ἐπὶ γὰρ τῶν ἀσωμάτων φύσεων ὅπερ ἂν κτήσητάι ἡ ἐνέργεια, τοῦτο ὥσπερ τῆς φύσεως διὰ πολλήν, [ώς ἔφην¹²¹], λεπτότητα γίνεται, κἂν τε μετὰ δόξης κἂν τε μετὰ πάϑους τοῦτο συμβαίνῃ γίνεσϑαι. ὅπερ καὶ ὲπὶ τῶν ἀποστάντων ἀγγέλων δεῖ νοεῖν· ἕως μὲν γὰρ ἐφρόνουν τὰ πρέποντα ἀγγέλοις, αὐτὸ τὸ κάλλος¹²² τῶν νοημάτων εἰς εἶδος αὐτοῖς δόξης ἐγίνετο. ἐπεὶ δὲ τῶν ϑεοφιλῶν κατεφρόνησαν ἐννοιῶν, αὐτήν τὴν εὐφροσύνην¹²³ αὐτῶν εἰς εἶδος αἰσχύνης ἐκτήσαντο.

ιϑ΄. Ερώτησις. Οὐκοῦν, ἔφην, ώς μὲν πρὸς τὴν τοῦ σώματος ἠμῶν πυκνότητα¹²⁴ καὶ τὴν ψυχὴν καὶ τοὺς ἀγγέλους ἄϋλα δεῖ ζῷα¹²⁵ λέγειν καὶ ἀνείδεα, ώς δὲ πρὸς τὴν τῆς ϑείας φύσεως ἄπειρον καϑαρότητα οὐκέτι φαίνεται;

Ἀπόκρισις. Πάσης μὲν¹²⁶ γενέσεως ἀποτέλεσμα εἶδος, ἔφη¹²⁷, τοῦ δὲ¹²⁸ ἀεὶ ὄντος, γένεσιν¹²⁹ δὲ οὐκ ἔχοντος, ύπὲρ εἶδος ἀεὶ μόνον τὸ κάλλος¹³⁰ πιστεύεται· οὐ γὰρ ἀπὸ¹³¹ γενέσεως ἀπετελέσϑη, ἀλλ’ ἐξ αὺτοῦ¹³² τὸ εἶναι ἔχει ὲν τῇ ύπὲρ φύσιν φύσει.

κ´. Ἐρώτησις. Ἐμοὶ δὲ ἔτι τοῦτο περὶ τούτου, ἔφη[ν]¹³³, ϑέλοντι μαϑεῖν φράσον· διὰ τί κάλλος λέγομεν ἐπί ϑεοῦ καὶ εἶδος ού λέγομεν; ἐν γὰρ τῷ εἴδει πάντως καὶ τὸ κάλλος ϑαυμάζεται.

Ἀπόκρισις. Ἐπειδὴ κάλλος ϑεοῦ ἡ¹³⁴ δόξα ἐστὶ τῆς οὐσίας τοῦ ϑεοῦ.

κα». ’Ερώτησις. Τί οὖν ἄρα, ἔφην, εἴποι τις ἄν εἰρηκέναι τὸν ψαλμφδόν· «ἐγὼ δὲ ἐν δικαιοσύνῃ όφϑήσομαι τῷ προσώπῳ σου, χορτασϑήσομαι ἐν τῷ ὀφϑῆναι μοι τὴν δόξαν σου»¹³⁵;

Ἀπόκρισις. Τοῦτο, ἔφη, παρὰ τοῦ προφήτου εἴρηται, οὐχ ώς ἐν προσώπῳ τινὶ ἢ σχήματι οὒσης τῆς ϑείας φύσεως, ἀλλ’ ἐν τῷ εἴδει καὶ τῇ δόξη τοῦ υίοῦ ό ἀνειδεος ήμῖν¹³⁶ πατὴρ ὀφϑήσεται· διὰ τοῦτο γὰρ ηὐδόκησεν ὁ ϑεὸς τὸν λόγον αὐτοῦ εἰς τὸ ἀνϑρώπινον ἐλϑεῖν διὰ τὸ¹³⁷ τῆς σαρκώσεως εἶδος μένοντα (πῶς γὰρ οὔ;) ἐν τῇ αὐτοῦ παντοδυνάμῳ δόξη, ἵνα εἰς τὴν πυκνότητα τοῦ σχήματος τῆς ἐνδόξου ἐκείνης σαρκός ἀποβλέπων ἄνϑρωπος¹³⁸ (εἶδος γὰρ εἶδος όρᾷ) μετὰ τὸ καϑαρϑῆναι διὰ¹³⁹ τῆς ὰναστάσεως δύναται¹⁴⁰ τὸ κάλλος όρᾶν ὥσπερ ἐπὶ ϑεοῦ. οὕτως οὖν ό μὲν πατὴρ κρυφοφανεῖ τρόπῳ ὀφϑήσεται τοῖς δικαίοις, ὃν τρόπον νῦν τοῖς ἀγγέλοις φαίνεται, ὁ δὲ υἱός διὰ τὸ σῶμα φανερῶς· πρέπον γὰρ ἀληϑῶς τοὺς μέλλοντας εἰς αἰῶνας βασιλεύεσϑαι ύπὸ ϑεοῦ γνωστῶς¹⁴¹ μέλλειν ἀεὶ ὁρᾶν τὸν ἑαυτῶν ἄρχοντα, ὅπερ ἀδύνατον ἦν, εἰ μὴ διὰ τῆς ἐνανϑρωπήσεως αὐτοῦ εἰς εἶδος ὁ ϑεὸς λόγος παρῆν.

κβ». ’Ερώτησις. Πιστῶς καὶ κατὰ λόγον, ἔφην, ἐδίδαξας, ὦ λόγε, τὴν Ἰωάννου μοι στήλην διὰ παντὸς δεικνύων. λοιπὸν δὲ τὸ λεῖπον¹⁴², ἔφην, τῆς περὶ τῶν ἀγγέλων, παρακαλῶ σε, ἀποδος ϑεωρίας, ὅπερ καὶ τῷ περὶ¹⁴³ ψυχῆς, οἶμαι, ἁρμόττειν μετὰ τὴν τοῦ σώματος ἀνάστασιν λόγῳ.

Ἀπόκρισις. Ποῖον τοῦτο; ἔφη.

κγ᾽ ’Ερώτησις. Οί¹⁴⁴ ἄγγελοι ὲν αἰσϑήσει εἰσὶν ἢ οὔ;

Ἀπόκρισις. Κατὰ μὲν τὸν τῆς γνώσεως, ἔφη, λόγον ἐν αἱρετῇ¹⁴⁵ τινι ἐτύγχανον γνώσει¹⁴⁶ κατὰ τὸν αὐτεξούσιον λόγον· διὸ καί τινες ἐξ αὐτῶν πάϑει δουλεύσαντες ἔπεσον. ἐπειδὴ δὲ ὐπὸ τῆς τοῦ ϑείου καὶ ἐνδόξου πνεύματος δοξολογίας οί μὴ συναπαχϑέντες τῇ ἀποστασίᾳ ἀσινεῖς¹⁴⁷ διεφυλάχϑησαν εἰς ἀπάϑειαν, κρείττονές εἰσι καὶ αἰσϑήσεων, ἐν ήδονῇ δέ τινι ἀτρέπτου δόξης ὐπάρχουσιν, ὅϑεν καὶ ὅμοια αὐτοῖς ἐστι διὰ πάντων τὰ [δια]νοήματα· οὐ γὰρ μόνον ὁμοίως γινώσκουσι τὰ καλά, ἀλλὰ καὶ ὁμοίως ἀγνοοῦσι ταῦτα ¹⁴⁸[τὰ] τούτοις ἐναντία, ὅπερ καὶ ἐπὶ τῶν δικαίων [ἐν τῇ ἀναστάσει] γενήσεσϑαι ἐλπίζεται, ὅταν ό καρπὸς τῶν αὐτεξουσίων ἐν ὐποταγῇ τελείᾳ παρ’ αὐτῶν προσενεχϑῇ¹⁴⁹ τῷ ϑεῷ.

κδ». ’Ερώτησις. Ὀρϑῶς. ἆρα δ’, ἔφη[ν], φωνῇ ποιοῦνται τὴν ὑμνῳδίαν αί ἐπουράνιαι ἐκεῖναι καὶ ἅγιαι δυνάμεις, ἢ ἐνδιαϑέτῳ ¹⁵⁰, ὥς τινες ύπονοοῦσι, λόγῳ;

Ἀπόκρισις. Φωνῇ, ἔφη· εἰ γὰρ φλόγες¹⁵¹ πυρός, ώς αἱ γραφαὶ δηλοῦσιν, όμολογοῦνται εἶναι, δῆλον ὅτι φωνῇ τινι ἐξόχῳ ύμνοῦσι τὀν ϑεόν· διόπερ¹⁵² καὶ¹⁵³ πολλοὶ¹⁵⁴ τῶν ἁγίων πολλάκις¹⁵⁵ τῆς φωνῆς αὐτῶν ἐν ὀπτασίᾳ αἰσϑάνονται, ώς αί γραφαὶ δηλοῦσιν¹⁵⁶.

κε´ Ἐρώτησις. Δῆλον, ἔφην. ἀλλ’ ἴσως τινὲς ἐροῦσιν, ὄτι κατὰ τὸν περὶ τῆς ϑείας φωνῆς ἀποδοϑέντα λόγον καὶ ό περὶ τῆς τῶν ἀγγέλων φῳνῆς λόγος ὀφείλει ϑεωρεῖσϑαι.

’Αποκρισις. Θεῷ μέν, ἔφη, ἐπειδὴ πάντα δυνατά, διὰ τοῦτο καὶ ώς λαλῶν, ὄτε ϑέλει, δείκνυται ἐπάνω τούτων μένων, ώς μόνος ὢν ἄϋλος. ἀγγέλοις δὲ τοῦτο ἀδύνατον ποιῆσαι· εἰ γὰρ μή λαλοῦντες καὶ αὐτοὶ ώς λαλοῦντες ήδύναντο ὅτε ἐβούλοντο δείκνυσϑαι, ἠδύναντο καὶ ὅπερ ἂν ἤϑελον ἐξ οὐκ ὅντων ποιεῖν.

κς´ ’Ερώτησις. Μάλα καλῶς. τί δὴ καὶ περὶ τῆς ψυχῆς, ἔφη[ν, τῆς] χωριζομένης τοῦ σώματος¹⁵⁷ δεῖ νοεῖν;

’Απόκρισις. Ἠ ψυχή, ἔφη, χωρισϑεῖσα τοῦ σώματος, ἔως ὅτε διὰ τῆς ἀναστάσεως ἀπολάβοι τὸ σῶμα, ἐνδιαϑέτῳ λόγῳ ὁμολογουμένως ὑμνεῖ τὸν ϑεόν, ἐπειδὴ ἐν σώματι ὅλως τὸ λαλεῖν εἴληφεν· οἱ δε ἄγγελοι ἐπειδὴ ἐν ἁπλῇ τινί εἰσι καὶ φιλήχῳ φύσει δεδημιουργημένοι, ἀκαταπαύστοις φωναῖς, ώς ἐγνώκαμεν, κέχρηνται, οὐχ ώς δι’ ὀργάνου τινός σωματικοῦ φϑεγγόμενοι, ἀλλ’ αὐτὴν ὥσπερ¹⁵⁸ ἀεικινησίαν πρός αἰτίαν ἤχου τινὸς ἔχοντες¹⁵⁹ ἐξαίσιον· τὸ γὰρ ἀερῶδες¹⁶⁰ αὐτῶν τῆς φύσεως λίαν φιλῳδόν τυγχάνον εἰς ἄπαυστον ἀεὶ¹⁶¹ αυτούς προτρέπεται καὶ τρανοτάτην βοήν.

κζ΄. Ἐρώτησις. Σαφῶς· ποίῳ δ’ ἄρα, ἔφην, τρόπῳ δεῖ νοεῖν εἰς εἶδος αὐτοὺς μεταβάλλεσϑαι, ὅταν¹⁶² παρὰ ϑεοῦ πρός τινα τῶν ἀγίων ἀποστέλλωνται¹⁶³;

Ἀπόκρισις. Ξένον μέν, ἔφη, ἀκοῆς τὸ ἐρώτημα καὶ¹⁶⁴ ἀποκρίσεως διὰ τοῦτο ἀστοχοῦν πλὴν δεῖ λογίζεσϑαι, ὅτι εἰς ὅπερ ἂν κελευσϑέντες ἐνϑυμηϑῶσιν [ἐλϑεῖν]¹⁶⁵ εἶδος, ἑτοίμως εἰς τοῦτο τῇ φαντασίᾳ ἔρχονται, εὐχερῶς τῆς φύσεως αὐτῶν τῇ ϑελήσει ὐπουργούσης διὰ πολλὴν ἀραιότητα· πυκνουμένης¹⁶⁶ γὰρ ὥσπερ τῇ δυνάμει τῆς ϑελήσεως, ἐκ τοῦ μὴ φαινομένου εἰς τὸ φαινόμενον ἀνεμποδίστως τῇ φαντασίᾳ ἔρχονται, ἐν ᾤπερ ἂν, ώς ἔφην, σχήματι ὀφϑῆναι τῇ καϑαρᾷ ψυχῇ ϑέλουσι¹⁶⁷ καϑαρᾶς γάρ έστι¹⁶⁸ μόνης¹⁶⁹ ψυχῆς τῆς¹⁷⁰ πνευματικῆς ἰδεῖν δυνηϑῆναι γνωστῶς τὸ εἶδος τῆς φαντασίας¹⁷¹· έὰν γὰρ μὴ τὀ¹⁷² πρὸς φαντασίαν καλούμενον τῇ τοῦ φαντάζοντος συντρέχει διαϑέσει, οὐδαμῶς δύναται ἀγγέλου καὶ ἀνϑρώπου φανερῶς γενέσϑαι συνουσία. διόπερ καὶ αἰσϑητῇ τότε κέχρηνται φωνῇ, τὸ σχῆμα τῆς φαντασίας καὶ τῆς φωνῆς διὰ τὴν εἰρημένην, <ώς> ἐμοὶ δοκεῖ, αἰτίαν μιμουμένης.

κη´ Ἐρώτησις. Πιϑανῶς. ἔτι δέ μοι τοῦτο, ἔφην, παρακαλῶ σε, ὦ διδάσκαλε λόγε, πρὶν ἐπιστῆναι¹⁷³ τὴν ήμέραν φράσόν (οἶδα γὰρ ὅτι ἐπελϑούσης αὐτῆς εὐϑέως ἀποστήσῃ· οὐ φέρεις γὰρ παριστάναι¹⁷⁴ ψυχῇ πρὸς τὸ λαλεῖν)· λοιπὸν ή ὥρα¹⁷⁵ τὰ τοῦ βίου πτερυσσόμενα¹⁷⁶ σχήματα¹⁷⁷, εἰ¹⁷⁸ ἀποστελλόμενοι¹⁷⁹ παρὰ ϑεοῦ οἱ¹⁸⁰ ἄγγελοι ἐπὶ τῆς γῆς ἐν ᾤπέρ εἰσι χρόνῳ ἐν τῷ κόσμῳ, οὐ τῆς ἐν οὐρανοῖς αὐτῶν διατριβῆς ἀπολιμπάνονται;

Ἀπόκρισις. Ἀδύνατον μέν, ἔφη, ἐν ᾡπέρ εἰσι χρόνῳ ἐν τῷ κόσμφ, εἶναι αὐτοὺς τῷ αὐτῷ τρόπῳ καὶ ύπεράνω τοῦ οὐρανοῦ· τοῦτο γὰρ μόνου τοῦ ἐνανϑρωπήσαντος ϑέοῦ λόγου ὑπάρχει ἴδιον τοῦ καὶ ἐν τῇ γῇ ταύτῃ φαινομένου ἀφαντάστως καὶ τῶν ἐπουρανίων μἠ ἀπολειπομένου¹⁸¹, ἀλλὰ [καὶ] πάντα [ώς ἀεὶ] περιέχοντός διὰ τὸ τῆς [ϑείας] φύσεως αὐτοῦ ἀπερίγραπτον. δεῖ δὲ εἰδέναι, ὅτι ὅπου ἐὰν ὦσι πᾶσαι ἐκεῖναι [αἱ] ἀγγελικαὶ δυνάμεις, οὕτω τὰ ἐπουράνια πάντα καὶ τὰ ἐν κόσμῳ¹⁸² ἐνορῶσι πράγματα, ώσανεὶ¹⁸³ περὶ αὐτὸ¹⁸⁴ δι’ ὅλου¹⁸⁵ κείμενοι¹⁸⁶· τὸ γὰρ ἀερῶδες¹⁸⁷ αὐτοῦ¹⁸⁸ [καὶ διαυγὲς]¹⁸⁹ τῆς φύσεως καὶ τὸ ὥσπερ ὄψιν αὐτοῦ¹⁹⁰ πανταχόϑεν ὑπάρχειν¹⁹¹ διὰ τὴν χάριν μάλιστα τοῦ ἁγίου πνεύματος, οὕτως¹⁹² ἅπαντα¹⁹³ ποιεῖ¹⁹⁴ αὐτὰς καϑορᾶν. ὁ ϑεὸς δὲ μόνος καὶ τὰ μέλλοντα ἐγγὺς καϑορᾷ¹⁹⁵, ώς ὑπὲρ τὰ πάντα ὤν, καὶ οὐ μόνον τὰ ὄντα, ἀλλὰ καὶ τὰ¹⁹⁶ ὁτεδήποτε ἐσόμενα ώς ἤδη παρόντα τῇ δόξῃ περιέχων· διόπερ καὶ μόνος βουλὰς καρδιῶν οἶδεν.

κϑ´. Ἐρώτησις. Οὐκοῦν καὶ ἡ ψυχή, ἔφην¹⁹⁷, χωρισϑεῖσα τοῦ σώματος κατὰ τὸν περὶ τῶν ἀγγέλων ἀποδοϑέντα λόγον οὐ μόνον τὴν τῶν ἀσωμάτων ἐνοπτρίζεται χώραν, ἀλλὰ καὶ πάντα τὰ ἐν κόσμφ ὁμοίως όρᾷ;

Ἀπόκρισις. Ἥκιστα, ἔφη· οἱ μὲν γάρ, ἐπειδὴ ἐν ὰπλῇ ἂπαξ ἐδημιουρ γήϑησαν φύσει, οὐ μόνον τὰ ἐν τόπῳ¹⁹⁸, ἀλλὰ καὶ τὰ ὐπὲρ τόπον¹⁹⁹ δύνανται πάντως²⁰⁰ όρᾶν· ἀραιᾶς γὰρ φύσεως ἴδιον μὴ ὁρᾶσθαι μὲν παρὰ τῶν ἐν πυκνότητι φύσεως ὄντων, ὁρᾶν δὲ πᾶσαν <τὴν> τοιαύτην²⁰¹ φύσιν. ἡ δὲ ψυχή, ἐπειδὰν χωρισϑῇ τοῦ σώματος, οὐκέτι δύναται τὰ ἐν τόπῳ²⁰² ὁρᾶν· ὅτι πνεῦμα γάρ, φησί, διῆλϑεν ἐν αὐτῷ καὶ οὐχ ὐπάρξει καὶ οὐκ ἐπιγνώσεται ἔτι τὸν τόπον αὐτῆς²⁰³· έπειδὴ γὰρ διὰ τῆς συγκράσεως [τοῦ σώματος] ἐν τόπῳ γίνεται, ἀνάγκη πᾶσα²⁰⁴ χωρισϑεῖσαν αὐτὴν τοῦ σώματος μηκέτι ταῦτα όρᾶν, ἅπερ έώρα διὰ τοῦ σώματος²⁰⁵, ὅτι ό μὲν ἄνϑρωπος²⁰⁶ ἐν τῇ συγκράσει τὸ ὁλόκληρον ἔχει, οί δὲ ἄγγελοι ἐν άπλότητι φύσεως.

Ταῦτα μόνα ἢ²⁰⁷ καὶ τι ἕτερον ὁ τὴν Ἰωάννου μοι σοφίαν ύπαγορεύσας ἐφανέρωσεν λόγος, ὦ πολυστέφανε καὶ φωτοφόρε βασιλεῦ· ἐπιστάσης γὰρ ἀπέπτη τῆς ημέρας²⁰⁸, διψῶντα με πάλιν²⁰⁹ τῆς αὐτοῦ καταλιπὼν²¹⁰[σοφίας τε καὶ]²¹¹) φιλίας.